H Ιστορία της εκπαίδευσης στη Βρίσα

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Αντίλαλος” του Συλλόγου Βρισαγωτών Αθήνας

Νικέλλη Στρατή

H Ιστορία της εκπαίδευσης στη Βρίσα δεν έχει μέχρι τώρα μελετηθεί επαρκώς. Η σημαντικότερη προσπάθεια έχει γίνει από τον αείμνηστο δάσκαλο Κώστα Τσέλεκα στο βιβλίο του «Το χωριό μου η Βρίσα Λέσβου». Σημαντική επίσης συνεισφορά έχει και ο κ. Μπούμπας Δημήτρης, διευθυντής σήμερα του 8^ου Δημοτικού Σχολείου Μυτιλήνης στο πόνημά του «Πετρόκτιστα διδακτήρια της Λέσβου»

Ο Κ. Τσέλεκας έχει κατά βάση στηριχτεί αφενός σε ένα ανέκδοτο χειρόγραφο έργο του αείμνηστου δασκάλου μας Γεωργίου Ταξείδη «Βιβλίον Ιστορίας Σχολείου Βρισάς» -του οποίου έχει χρησιμοποιήσει ακόμα και σημαντικά αυτούσια κομμάτια-, και αφετέρου στις χειρόγραφες σημειώσεις του γιατρού Ιωάννη Νικολαΐδη.

Ο κ. Μπούμπας έχοντας υπόψη του το βιβλίο του Κ. Τσέλεκα άντλησε καινούρια στοιχεία από τους κώδικες της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής. Και οι δυο προσπάθειες έχουν ως κύρια αντικείμενα αφενός τα διδακτήρια –πώς κτίσθηκαν και πως εξελίχτηκαν- και αφετέρου τους δασκάλους που υπηρέτησαν. Ο κ. Μπούμπας στηριζόμενος σε γραπτά και αδιαμφισβήτητα στοιχεία –τους κώδικες της εκκλησίας- διορθώνει σε κάποια σημεία τα στοιχεία των Κ. Τσέλεκα και Γ. Ταξείδη –όπως για παράδειγμα σε ότι αφορά το χρόνο παρουσίας στο σχολείο μας του Υάκινθου.

Και στις δυο περιπτώσεις δεν μελετήθηκε το περιεχόμενο της εκπαίδευσης που παρέχονταν στους μαθητές και οι τύποι των σχολείων που λειτούργησαν. Από κάποιες μαρτυρίες έμμεσα είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι στη Βρίσα λειτουργούσε τον 19^ο αιώνα αλληλοδιδακτικό σχολείο και πιθανότατα Ελληνικό.

Το σημείωμά αυτό έχει ως στόχο, με βάση γραπτά στοιχεία, να καλύψει το παραπάνω κενό.

Πηγές είναι το Μαθητολόγιο και το Μητρώο της «Αστικής Σχολής Βρίσας» απ’ το σχολικό έτος 1909-1910 και μετά, που υπάρχουν στο αρχείο του σχολείου του χωριού μας –τουλάχιστον κάποια τμήματά τους.

Το σχολικό αυτό έτος λοιπόν λειτουργεί στη Βρίσα Αστική Σχολή με έξι ή εφτά  τάξεις και επιπλέον «προκαταρκτικόν τμήμα» ή Νηπιαγωγείο καθώς και «Τμήμα Αναλφαβήτων» με 197 συνολικά μαθητές (μόνο αγόρια) ηλικίας από 6 μέχρι 15 ετών.

Τι ήταν η Αστική Σχολή;

 

Στην υπόδουλη Ελλάδα καθώς και στο νεοσύστατο απελευθερωμένο κράτος της Ελλάδας κυρίαρχη μορφή στοιχειώδους εκπαίδευσης ήταν το Αλληλοδιδακτικό Σχολείο με τέσσερεις τάξεις στο οποίο συνήθως υπήρχε ένας δάσκαλος, τον οποίο βοηθούσαν –διδάσκοντας τους μικρότερους- οι μεγαλύτεροι και καλύτεροι μαθητές. Υπήρχαν σε μεγαλύτερα κέντρα και εξατάξια Δημοτικά Σχολεία.

Η Μέση βαθμίδα της Εκπαίδευσης εκφράζονταν μέσα απ’ το Ελληνικό –ονομαζόμενο- Σχολείο. Αυτό είχε τρεις τάξεις και δέχονταν –ύστερα από εξετάσεις- μαθητές που είχαν τελειώσει το Αλληλοδιδακτικό ή την Δ΄ τάξη του εξατάξιου Δημοτικού.

Προς το τέλος του 19^ου αιώνα συστήθηκε η Αστική Σχολή απ’ τη συγχώνευση των δυο αυτών σχολείων -Αλληλοδιδακτικού και Ελληνικού- της οποίας ο αριθμός των τάξεων …μεταβάλλονταν. Τέτοια Σχολή βρίσκουμε και στη Βρίσα το 1909-10 με 6 τάξεις, προκαταρκτικό τμήμα και τμήμα αναλφαβήτων. (Επομένως προϋπήρχαν το αλληλοδιδακτικό και το Ελληνικό) Το επόμενο σχολικό έτος βρίσκουμε τη Σχολή με 7 τάξεις, χωρίς Νηπιαγωγείο αλλά με τμήμα αναλφαβήτων. Αν συγκρίνουμε όμως τα μαθήματα που διδάσκονταν διαπιστώνουμε ότι το Νηπιαγωγείο της εξατάξιας Σχολής του 1909-10 ισοδυναμούσε με την Α΄ τάξη της εφτατάξιας Σχολής του 1910-11. Και αν συγκρίνουμε το παιδαγωγικό πρόγραμμα αυτής της Α΄ τάξης με αυτό της Α΄ τάξης του σημερινού σχολείου βλέπουμε ότι είναι σχεδόν ίδια. Επομένως η Αστική Σχολή είχε τουλάχιστον εφτά τάξεις, όπως τις ξέρουμε στο σύγχρονο σχολείο ενώ το λεγόμενο τμήμα αναλφαβήτων έπαιζε το ρόλο του Νηπιαγωγείου, όπως προκύπτει και απ’ την μικρή ηλικία των μαθητών του και απ’ το γεγονός της εγγραφής των την επόμενη χρονιά στην Α΄ τάξη. (Και λέμε τουλάχιστον εφτά τάξεις διότι, όπως προκύπτει απ’ τα αντίστοιχα αρχεία, στον Πολιχνίτο υπήρχε και 8^η τάξη).

Η τελευταία τάξη της εφτατάξιας Αστικής Σχολής ισοδυναμούσε με την πρώτη τάξη του Ημιγυμνασίου το οποίο είχε δυο μονάχα τάξεις (ενώ το Γυμνάσιο ήταν τετρατάξιο). Οι απόφοιτοι της Αστικής Σχολής Βρίσας γράφονταν στη Β΄ τάξη του Ημιγυμνασίου Πολιχνίτου. Έτσι εξηγούνται οι εγγραφές στο μαθητολόγιο του Ημιγυμνασίου Πολιχνίτου (Β΄ τάξη) τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του (1914-15) για τρεις βρισαγώτες μαθητές με τίτλο εγγραφής «ενδεικτικό Α΄ Γυμνασίου Βρίσας». Γυμνάσιο στη Βρίσα βέβαια δεν υπήρχε. Το αντίθετο οι μαθητές αυτοί την προηγούμενη σχολική χρονιά (1913-14) είναι γραμμένοι στην τελευταία τάξη της Αστικής Σχολής Βρίσας.

Οι μαθητές αυτοί ήταν ο Αριστείδης Ε. Κούσκος, ο Ευστράτιος Ι. Νικέλλης και ο Αντώνιος Ν. Χαραλαμπίδης. Γράφει για τον πρώτο το βιβλίο «Μητρώο» της Αστικής Σχολής (1913-14) : ετών 13 πατρός καφεψού, εγγραφείς την 15^ην Σεπτεμβρίου 1913 κατετάχθει εν τη έκτη τάξει. Αποφοιτήσας της Αστικής ημών Σχολής με βαθμόν καλώς (7) ενεγράφει τω 1914 εν τη Ανωτάτη τάξει του Σχολαρχείου Πολιχνίτου».

 

(* Το Σχολαρχείο ήταν το όνομα που δίνονταν στο Ημιγυμνάσιο το οποίο προέκυψε απ’ το σπάσιμο της Αστικής Σχολής (το 1914) στα δύο: στο εξατάξιο Δημοτικό σχολείο Αρρένων και στο Ημιγυμνάσιο. Τότε απόκτησε το Δημοτικό ξεχωριστό Διευθυντή και ο Διευθυντής της Σχολής –ο Σχολάρχης- έμεινε Διευθυντής στο Ημιγυμνάσιο, στο οποίο απ’ τον τίτλο του προσέδωσε –ανεπίσημα αλλά εμφαντικά- το όνομα Σχολαρχείο. )

 

* Όποιος νομίζει ότι τα «φροντιστήρια» είναι φρούτα της εποχής μας απατάται διότι για τον Α. Χαραλαμπίδη συναντάμε στο Μητρώο την εγγραφή: Αποφοιτήσας της Σχολής με βαθμόν σχεδόν καλώς (5) και προγυμνασθείς κατά τας θερινάς διακοπάς κατόρθωσε να προβιβασθεί και να εγγραφή τω 1914 εν τη ανωτάτη τάξει του σχολαρχείου Πολιχνίτου.)

Δάσκαλοι της Αστικής Σχολής Βρίσας

Μέσα στο Μαθητολόγιο της Αστικής Σχολής είναι γραμμένα τα ονόματα των δασκάλων και των εφόρων μόνο για τη σχολική χρονιά 1910-11  Δάσκαλοι τη χρονιά αυτή ήταν ο Ιωάννης Αντωνιάδης (για τις τάξεις ΣΤ και Ζ) Παναγιώτης Παπάνης (για τις τάξεις  Δ και Ε) και Απόστολος Πετράς (για τις τρεις πρώτες τάξεις)

Έφοροι είναι ένας με δυσανάγνωστη ή ξενική υπογραφή και οι Γεώργιος Γεωργής, Κων. Καλπακτσής, Χαρ. Κόντος και Ιωάννης Νικολαΐδης.

Για τα υπόλοιπα χρόνια της λειτουργίας της (άγνωστο από πότε και μέχρι το σχολικό έτος 1913-14) αναγκαστικά θα αποδεχθούμε αυτούς που αναφέρουν οι Γ. Ταξείδης (από αφηγήσεις παλαιοτέρων όπως αναφέρει) και Κ. Τσέλεκας (προφανώς απ’ την εργασία του προηγούμενου) αν και υπάρχουν βεβαιωμένα λάθη όπως για παράδειγμα για την παραπάνω χρονιά όπου αντί του Πετρά αναφέρεται το όνομα του Ρεκλού.

 

* Απόδειξη του γεγονότος ότι ο Κ. Τσέλεκας πήρε τα ονόματα των δασκάλων από το χειρόγραφο του Γ.Τ. αποτελεί η ύπαρξη μέσα στο «βιβλίο» του Γ.Τ. ενός φύλλου χαρτιού με το γραφικό χαρακτήρα του Κ.Τ. στο οποίο αναφέρονται οι δάσκαλοι οι οποίοι ως μεταγενέστεροι του Γ.Τ. δεν αναφέρονται απ’ αυτόν.

 

* Ο Ιωάννης Αντωνιάδης υπηρέτησε στην Αστική Σχολή της Βρίσας μόνο τη σχολική χρονιά 1910-11. Στη συνέχεια πήγε στον Πολιχνίτο και με τη δημιουργία του Ημιγυμνασίου δίδασκε εκεί υπογράφοντας ως «Ελληνοδιδάσκαλος»

Τα μαθήματα της Αστικής Σχολής

Στα τελευταία φύλλα του Μαθητολογίου αναφέρονται τα μαθήματα και η ύλη που έπρεπε να διδαχτούν σε κάθε τάξη της σχολής. Τα μαθήματα για όλες τάξης (απ’ το Νηπιαγωγείο μέχρι την 6^η ή απ’ την 1^η μέχρι την 7^η) ήταν Θρησκευτικά, Ελληνική Γλώσσα ή Ελληνικά και Μαθηματικά. Επιπλέον σε διάφορες τάξεις υπήρχαν επιπλέον Μουσική, Γεωγραφία, Ιστορία, Καλλιγραφία, Φυσικά, Γαλλικά, Τουρκικά και Πραγματογνωσία. Σε κάθε τάξη οι μισές ώρες διδασκαλίας (μέχρι 20 συνολικά το πολύ τη βδομάδα) αφιερώνονταν στα Ελληνικά.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτέα ύλη της Ιστορίας (μιλάμε για περίοδο σκλαβιάς)

Στην Ε΄ τάξη: Συνοπτική Ρωμαϊκή Ιστορία, στην ΣΤ΄ τάξη: Βιογραφική Ιστορία και στην Ζ΄ τάξη: Από της Ηγεμονίας της Σπάρτης μέχρι της υποταγής της Ελλάδος εις τους Ρωμαίους. Για το Βυζάντιο φυσικά ούτε κουβέντα.

Για τα Φυσικά η ύλη ήταν στην Ε΄ τάξη: Εκ της ανθρωπολογίας τα κυριότερα, και για τις δυο μεγαλύτερες «κατά εκλογών ή τα κυριότερα άνευ βιβλίου» και φυσικά πάντα μια φορά τη βδομάδα.

Τέλος στα Ελληνικά της τελευταίας τάξης μελετούσαν κείμενα του Ξενοφώντα, του Χρυσόστομου και του Θεόφραστου.

Η συνέχεια

Το σχολικό έτος 1914-15 καταργήθηκε η Αστική Σχολή και δημιουργήθηκε εξατάξιο Δημοτικό Σχολείο. Δεν υπάρχει όμως γη αυτή τη χρονιά κανένα στοιχείο στο αρχείο. Ούτε Μαθητολόγιο ούτε Γενικός Έλεγχος Οι μαθητές όμως που εγγράφονται στο Ημιγυμνάσιο Πολιχνίτου την επόμενη σχολική χρονιά (1915-16) φέρονται να έχουν τίτλο εγγραφής «ενδεικτικό Δημ. Σχολείου Βρυσάς». Το Μαθητολόγιο και ο Γενικός Έλεγχος αρχίζουν στη Βρίσα την επόμενη σχολική χρονιά 1915-16 και φαίνεται καθαρά ότι υπάρχει πια εξατάξιο δημοτικό σχολείο (εξατάξιο και όχι εξαθέσιο) με μαθητές που πλησιάζουν τους 200.

Ο επόμενος σημαντικός σταθμός στην εκπαίδευση του χωριού μας είναι το 1929 οπότε μικτοποιήθηκαν τα σχολεία αρρένων και θηλέων και προέκυψε το γνωστό μας Δημοτικό σχολείο που ζήσαμε και αγαπήσαμε όλοι μας.

Την ιστορία της Β/θμιας εκπαίδευσης στην περιοχή μας είχε καταγράψει και παρουσιάσει σε ένα τεύχος με τίτλο «Οι Ρίζες» η περιβαλλοντική Ομάδα του Λυκείου Πολιχνίτου. Και σ’ αυτή την προσπάθεια υπάρχουν λάθη δεδομένου ότι στηρίχτηκε αποκλειστικά στα αρχεία του σχολείου και όχι σε άλλες πηγές. Έτσι για παράδειγμα αναφέρεται ότι το Ελληνικό Σχολείο δημιουργήθηκε μετά την απελευθέρωση ενώ συνέβη ακριβώς το αντίθετο: Υπήρχε επί Τουρκοκρατίας και έδωσε τη θέση του στο Ημιγυμνάσιο λίγο μετά την απελευθέρωση του νησιού μας.

Για την πληρέστερη ενημέρωση όσων δεν έτυχε να διαβάσουν τις «Ρίζες» σημειώνουμε επιγραμματικά ότι το Ημιγυμνάσιο Πολιχνίτου συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1937 οπότε αντικαταστάθηκε από το Αστικό Σχολείο γεωργικής κατεύθυνσης (καμιά σχέση με την Αστική Σχολή). Το Αστικό Σχολείο δεχόταν μαθητές που είχαν τελειώσει την Δ΄ Δημοτικού και είχε τέσσερις τάξεις. Έζησε τις δύσκολες μέρες της κατοχής και των πρώτων χρόνων της εμφύλιας σύγκρουσης και καταργήθηκε το 1946. Τη θέση του πήρε το τριτάξιο αυτή τη φορά Ημιγυμνάσιο Πολιχνίτου, το οποίο όμως δεν λειτούργησε ανεξάρτητο αλλά ως παράρτημα του Οκταταξίου Α΄ Γυμνασίου Αρρένων Μυτιλήνης (αντιστοιχώντας στις τάξεις Γ,Δ και Ε αυτού)  Το σχολικό έτος 1952-53 το Παράρτημα γίνεται τετρατάξιο, σε δυο χρόνια πεντατάξιο και το 1955-56 λειτουργεί για πρώτη φορά στην περιοχή μας πλήρες εξατάξιο Γυμνάσιο ως παράρτημα πάντα του Γυμνασίου Μυτιλήνης. Κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 1960-61 ανεξαρτοποιείται και έτσι τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου βρίσκουμε τους πρώτους μαθητές με απολυτήριο στα χέρια από το Γυμνάσιο Πολιχνίτου.

Στη συνέχεια στη Β/θμια εκπαίδευση έχουμε τις αλλαγές του 1964 (χωρισμός του εξαταξίου σε τριτάξια Γυμνάσιο και Λύκειο), του 1967 (με τη συνένωση αυτών των δύο πάλι σε ένα εξατάξιο) και του 1976 (με τον εκ νέου χωρισμό πάλι σε δυο τριτάξια σχολεία) όπως ισχύει μέχρι σήμερα. Πλήγμα για την περιοχή μας το ότι δεν έγινε κατορθωτό να δημιουργηθεί σχολείο επαγγελματικής κατεύθυνσης.

Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνεται η αντιστοιχία των τάξεων όλων των σχολείων στο χώρο της Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης που λειτούργησαν στο χωριό και την περιοχή μας όπως προκύπτει μέσα απ’ τα διατάγματα 24/26-5-1927 και 7/17-8-1943.

ΠΡΟΫΠΑΡΧΟΝΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

ΣΗΜΕΡΙΝΑ

Αλληλοδιδακτικό

Ελληνικό

Αστική Σχολή

Ημιγυμνάσιο

Τετρατάξιο Γυμνάσιο

Εξατάξιο Γυμνάσιο

Αστικό Σχολείο

Οκτατάξιο Γυμνάσιο

Εξατάξιο Νέου τύπου

Νηπιαγωγείο

Δημοτικό

Γυμνάσιο

Λύκειο

προνήπια

αναλφάβητοι

νήπια

Α

Α

Α

Β

Β

Β

Γ

Γ

Γ

Δ

Δ

Δ

Ε

Α

Α

Ε

Α

ΣΤ

Β

Β

ΣΤ

Β

Ζ

Α

Α

Α

Γ

Γ

Α

Α

Γ

Β

Β

Β

Δ

Δ

Β

Β

Γ

Γ

Ε

Γ

Γ

Δ

Δ

ΣΤ

Δ

Α

Ε

Ζ

Ε

Β

ΣΤ

Η

ΣΤ

Γ