Ο καπετάν Παλαμίδας, η Βρίσα και ο Αναστάσης Τσέλεκας

Την παρακάτω ιστορία διηγείται ο Αναστάσης Τσέλεκας, πατέρας του αείμνηστου δασκάλου Κώστα στο γιο του. Το περιστατικό πρέπει να έλαβε χώρα γύρω στα 1910 αφού είχε τελειώσει ο Μακεδονικός αγώνας αλλά το νησί μας βρίσκονταν ακόμα στην κυριαρχία των Τούρκων. Η διήγηση γίνεται ως εξομολόγηση της αμαρτίας του Αναστάση Τσέλεκα να ξυρίσει έναν παπά(!) αλλά έχει τη ξεχωριστή του ιστορική αξία. (από χειρόγραφες σημειώσεις του δασκάλου Κ. Τσέλεκα. Αρχείο Μαρίας Ανδροκλή Τσέλεκα)

« Ήμουν παντρεμένος, βρισκόμουνα στο αμπέλι. Ήταν πρώτη εβδομάδα της Σαρακοστής, ώρα Εσπερινού. Έρχεται ο πατέρας μου και μου λέει: «Πάνι στου σπίτ’ τσι σι γυρέβγιν» «Τι τρέχει;» «Το και το» Τραβώ για το σπίτι μας πάνω στο Ακλησίδ’, στου Θεολόγου σήμερα. Από δω είναι ο καπετάν Παλαμίδας, ήταν ένας παπάς, διάκος στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, το όνομα Πορφύριος Δερμεντζής. Αυτός έφυγε απ’ τη Μακεδονία όταν σκοτώθηκε ο Παύλος Μελάς, ήλθε στο Μόλυβο απ’ το Άγιο Όρος κι άρχισε να ξεσηκώνει τα πέρα χωριά. Ήλθε στην Καλλονή κι από κει στον Πολιχνίτο. Τον πήραν είδηση οι Τούρκοι κι από κει στη Βρισά ντυμένος παπάς. Πήγε στην Εκκλησία. Εκεί αντάμωσε το παπά μας, ένα σλαβομακεδόνα, και ζήτησε καταφύγιο. Ο παπάς ειδοποίησε το Σπύρο Χ#Αντώνη. Ο Σπύρος ήξερε ότι συνδεόμουνα φιλικά με τον κουνιάδο του, Απόστολο Στέργο, ο Στέργος ειδοποίησε το γαμπρό μου Θεολόγο που είχε καφενέ και ο Θεολόγος τον πήρε στο σπίτι του, επειδή ήταν στην άκρη του χωριού για κάθε ενδεχόμενο. Εγώ όπως είπα κλάδευα το αμπέλι. Όταν πήγα στο σπίτι βρήκα το Θεολόγο, το Στέργο και τον Χ#Αντώνη με τον διάκο. Λέγει ο Χ#Αντώνης: Δεν πρέπει να κάθεται στο χωριό. Θα μπορέσετε να τον πάτε στο Πλωμάρι; Η ώρα 5-5.30 το απόγευμα. Ύστερα από συζητήσεις αποφασίσαμε να τον ξυρίσουμε και να αλλάξει φορεσιά. Τον ξύρισα εγώ. Τον δώσαμε φέσι, βρακί, ζωνάρι κ.λ.π. Φωνάξαμε το Νικόλα Βογιατζή, να πα αυτός μπροστά στο Πλωμάρι, στο νονό του, το Δ. Βουνάτσο να του πει τα καθέκαστα και να γυρίσει στη Μελίντα, να μας παραλάβει με σύνθημα να σφυρίξει τρεις φορές.
Ώρα Εσπερινού ξεκινήσαμε, εγώ, ο Θεολόγος, ο Στέργος κι ο καπετάν Παλαμήδας απ’ το Ακκλησίδ’ προς τα Πλατάνια. Μόλις φτάσαμε στην αμμουδιά είδαμε τρεις Τούρκους. Παραμερίσαμε και αμμουδιά-αμμουδιά φτάσαμε στην Τρυπητή και πήραμε το μονοπάτι της Κρυφτής. Ήταν ευτυχώς φεγγαροβραδιά. Μόλις φτάσαμε στην Κρυφτή, στην εκκλησιά, μας λέγει: Τώρα παιδιά μόλις τέλειωσα τους Χαιρετισμούς (έψελνε όλο το δρόμο μέσα στο νου του). Τόσα βουνά γύρισα στη Μακεδονία στο αντάρτικο μα τέτοια βράχια δεν είδα, δεν πέρασα…
Φτάσαμε στη Μελίντα αλλά δεν ανταμώσαμε εκεί τον Βογιατζή και φοβηθήκαμε μη πέσουμε σε προδοσία. Προχωρούσα εγώ μονάχος μπροστά. Βλέπω δυο καραντιά, σφυρίζω, ήταν ο Βογιατζής με τον κουμπάρο, το νονό σου. Δεν πήγαμε σπίτι του αλλά στης κουνιάδας του. Εκεί ήρθαν διάφοροι Πλωμαρίτες και χαιρέτησαν τον Καπετάν Παλαμίδα γιατί ήταν ξακουστός στον Μακεδονικό αγώνα. Το βράδυ κοιμηθήκαμε μαζί στο ίδιο σπίτι, ενώ ο Θεολόγος με το Στέργο σ’ άλλο, από φόβο προδοσίας. Την άλλη μέρα οι πλωμαρίτες τον φυγάδευσαν με ένα καΐκι που φόρτωνε πυρήνα για τον Πειραιά. Την ώρα που μ’ αποχαιρετούσε μ’ έδωσε μια φωτογραφία του μ’ άλλα παλικάρια μακεδονομάχους. Την είχαμε σε ένα κάντρο μέσα στον οντά μας. Τι έγινε δεν ξέρω, δεν την βλέπω τώρα. Από τότε δεν τον ξαναείδα ούτε έμαθα γι αυτόν.»

Αναφορά στον καπετάν Παλαμίδα κάνει και ο Φώτης Κόντογλου στο έργο του
στο οποίο παραθέτει και το παραπάνω σκίτσο του καπετάνιου. Το σχετικό απόσπασμα είναι το παρακάτω:
«…Μια χρονιά, έτυχε να γυρίσει στ’ Αϊβαλί κείνες τις μέρες ένας οπλαρχηγός Αϊβαλιώτης που πολέμαγε στη Μακεδονία και που τον λέγανε καπετάν Παλαμίδα, πρωτοπαλίκαρο του καπετάν Πούλακη. Ήτανε ντυμένος με μαύρον ντουλαμά, ένας άνθρωπος θεόρατος, με μαύρη γενειάδα, σαν κόρακας, γιατί ήτανε καλόγερας. Είχε φωνή βροντερή σα λιοντάρι, κι είπε τον Απόστολο που κουνιόντανε τα στασίδια, «εγένετο πάση ψυχή φόβος». Τα λόγια τα ’βγαζε από το στόμα του ίδια βόλια, σα να βάραγε με μια βαριά απάνου στ’ αμόνι: «Πράξεων των Αποστόλων το ανάγνωσμα. Κατ’ εκείνον τον καιρόν επέβαλεν Ηρώδης ο βασιλεύς τας χείρας κακώσαι τινάς των από της εκκλησίας▪ ανείλε δε Ιάκωβον τον αδελφόν Ιωάννου μαχαίρα». Μαχαίρα! Θάρριες πως έβλεπες μπροστά σου την ακονισμένη μαχαίρα που έκοψε το κεφάλι τ’ Άγιου Γιώργη….Σάλπιγγα αρχαγγελική ήτανε η φωνή του καπετάν Παλαμίδα πο ‘τρεμε ο κόσμος. »
Το απόσπασμα αυτό των Πράξεων των Αποστόλων διαβάζεται στην εορτή του αγίου στις 30 Απριλίου. Το ιστορικό της αφήγησης του Αναστάση Τσέλεκα αναφέρεται στην εποχή κλαδέματος του αμπελιού δηλαδή στην αρχή της άνοιξης. Πιθανόν επομένως ο καπετάν Παλαμίδας να φυγαδεύτηκε στο Αϊβαλί και όχι στον Πειραιά.